Vanilya bitkisi, Meksika kökenli bir bitkidir.Orkideler ailesine ait, Meksika ormanlarının kıyı bölgelerinde yetişen tırmanıcı bir bitkidir. 2- 3 cm kalınlığında sürgünleriyle 10 metreye kadar uzayarak bulunduğu ortamdaki diğer ağaçların üzerinde büyür.
Böyle bir özelliği olduğu için kültüre alındığı yerlerde özel düzenekler kuruluyor. Daha sonra vanilyanın geliştirdiği sürgünler düzenli olarak biçiliyor. Bu işlem, sürgünlerin metrelerce büyümesinin önüne geçiyor.
Kültüre alınan ve düzenli olarak biçilen vanilya bitkisi, beşinci yılda istendiği verimde meyve taşımaya başlıyor. 10 yıl sonra da verimliliğini kaybediyor. Bu yüzden de çok zor ürün veren zahmetli bir bitki olarak görülüyor.
Vanilya bitkisinin bilimdeki adı, Vanilla fraganstır. İnce uzun biçimli, tohumlarını kapsülde taşıyan meyveleri vardır. Hamken toplanan meyveler mayalandıktan sonra bizim baharat olarak kullandığımız olağanüstü koku ve tada sahip vanilya elde ediliyor.
İspanyolcada vanilya bitkisine, “vainilla” deniyor ve bu kelime “muhafaza, zarf, kılıf” anlamlarına gelen “vaina” sözcüğünden türetilmiştir. Vanilya kelimesi, dünyadaki bütün dillerde birbirine benzer olarak kullanılır. Hamken, siyah kahverengi karışımı rengi olan vanilya kristalleri tarafından örtülen meyveler, 30 cm kadar uzar ve 6-8 mm genişliğe kadar ulaşır. Yassı, basık ve hafif buruşuk bir görüntüye sahiptir, keskin kokulu, tatlı gibi ama acı gibi bir lezzeti vardır.
Anavatanı Meksika olan vanilya bitkisi, önceleri çikolataya konan bir katkı maddesi olarak bilinirdi. Aynı zamanda vanilyadan elde edilen ilaçlar, gladyatörlerin gücünü artırmak, yorgunluk ve kokuyu giderip kalbi kuvvetlendirmek için kullanılırdı.
Vanilya, yıllarca Meksika’nın ana üretim yeri oldu. Ama sonra 1819 yılında Hollandalılar vanilya bitkisini üretmek için Endonezya’ya getirdiler. Uzun uğraşlar sonucunda vanilya bitkisi sürgün verdi, çiçeklendi fakat bir türlü meyve vermedi.
Vanilya üretiminin denendiği bahçenin yöneticisi Johannes Elias Teysmann, bu duruma çok takıldı ve sonunda vanilyanın meyvelenmek için Meksika’ya özgü bir böceğe ihtiyaç duyduğunu fark etti. Bu böcek vanilyanın döllenmesini sağlayan bir arıydı. Teysmann da bu böceklerin işlevini görecek başka bir yol buldu.
Sivri ve minik sopalarla bitkinin üstündeki polenleri çiçeğin tepesine taşıdı ve sonunda döllendirmeyi başardı. Böylece vanilya bitkisi, Hint Okyanusu’nun batı kesiminde Reunion Adası, Mauritus adası ve Madagaskar’da yetiştirilmeye başlandı.
Vanişya meyveleri olgunlaşmadan toplanıyor ve 10 gün boyunca gündüzleri güneşte kurutulup geceleri ise nemli ortamda mayalanmaya bırakılıyor. Mayalanan ürünler gündüzleri yeniden kurumaya bırakılır. Meyvelerin rengi zamanla kararır ve gölge ortamda kurumaya bırakılır. Ve böylece özgün kokulu vanilin ortaya çıkar.
Vanilya hayatımızın pek çok alanında kullanılır. Pastacılıktan dondurma, şeker, kakao, likör gibi pek çok ürün yapımında kullanılır. Kozmetik sektöründe de büyük yeri olan vanilya parfümlerden makyaj malzemelerine kadar pek çok ürünün yapımında kullanılır.
