Bir milleti derinden etkileyen tarihsel ve sosyal olayların çoğunlukla manzum şekilde yazılarak anlatıldığı edebi eserlere destan denir. Destanlar, bir milletin henüz tarih yazılmaya başlanmadığı dönemlerini gelecek kuşaklara aktarılmasını sağladıklarından dolayı oldukça önem taşırlar.
Destanlar, milletlerin tarihi belgelerle aydınlatılamayan karanlık dönemlerdeki bilgilerine ulaşmak anlamında kaynak olarak kullanılırlar. Bu destanların bazıları gerçek olayları yansıtırken bazılarının temeli olağanüstülüklere dayanır. İşte destanlardaki bu olağanüstülükler ve mitolojik unsurlar çıkarıldığında geriye milletlerin gerçek tarihleri kalır.
Destanların Genel Özellikleri
- Destanlardaki kahramanlar gerçek, yarı gerçek ya da olağanüstü varlıklardır.
- Kahramanları genellikle toplumun önde gelen seçkin kişilerindendir.
- Oluştukları toplumun ortak özelliklerini yansıtırlar.
- Konuları genellikle yiğitlik, kahramanlık, dostluk, yurt sevgisi vb konulardır.
- Şiirsel bir anlatım vardır. Buna karşılık düz yazı şeklinde olanları da vardır.
- Yer ve zaman belli değildir fakat tahmin edilebilir.
- Anonim olup halkın ortak ürünleridir.
Destan Türleri
Doğal destanlar : Doğal destanlar toplumların tarihinde derin izler bırakan olayların nesilden nesile aktarılması amacıyla bir destan şairi tarafından derlenmesiyle oluşan destanlardır. Bu destanlar, oluş, yayılma ve derleme olmak üzere üç aşamadan oluşur. Oluş aşamasında destana konu olan olay gerçekleşir. Yayılma aşamasında toplum tarafından nesilden nesile sözlü olarak anlatılarak yaşatılır. Derleme aşamasında ise bir araştırmacı halk dilinde sözlü olarak yaşayan bu destanı bir bütün olarak derleyip manzum olarak yazıya geçirir.
Doğal destanlara dünya edebiyatından Gılgamış Destanı ile İlyada ve Odysseia destanı örnek gösterilebilir. Gılgamış Destanı aynı zamanda bilinen en eski destandır ve M.Ö. 300 yıllarında Mezopotamya’da ortaya çıkmıştır.
Yapay Destanlar : Yakın tarihte yaşanmış önemli tarihsel olayların bir şair tarafından ele alınarak destansı bir dille yazılmasıyla oluşan edebi eserlerdir. Yapay destanlar anonim değildir, yazarları bellidir. Örnek olarak, Çanakkale Şehitlerine – Mehmet Akif Ersoy, Üç Şehitler Destanı – Fazıl Hüsnü Dağlarca verilebilir.
Türk destanları da diğer destanlar gibi gerek halk tarafından gerekse tarih araştırmacıları tarafından günümüze kadar getirilmiştir. Türklerin savaşçı özelliklerinin belirgin olması nedeniyle destanlar zengin içeriğe sahip olmuşlardır.
Türk destanlarını İslamiyet öncesi ve İslamiyet sonrası olmak üzere iki başlıkta inceleyebiliriz.
İslamiyet Öncesi Türk Destanları
- Alpay-Yakut – Yaratılış Destanı
- Sakalar – Alper Tunga Destanı, Şu Destanı
- Hunlar – Oğuz Kağan Destanı
- Köktürkler – Bozkurt Destanı, Ergenekon Destanı
- Uygurlar – Türeyiş Destanı , Göç Destanı
İslamiyet Sonrası Türk Destanları
- Karahanlılar – Saltuk Buğra Han Destanı
- Kırgızlar – Manas Destanı
- Moğollar – Cengizname
- Tatar-Kırım – Timur ve Edige Destanları
- Anadolu Türkleri – Seyyid Battal Gazi, Danişmend Gazi Destanı
- Anadolu, Azeri Türkleri – Köroğlu Destanı
Destan Nedir? Özellikleri Nelerdir? Türk Destanları Hangileridir? ile ilgili videolar
