Dizilerin en heyecanlı yerinde reklam girmesinin veya bölüm sonu olmasının, araya zaman veya koşullar girmiş yarım kalan aşkların hiç unutulmamasının, dersin başında sınav sonucunun son 10 dakika açıklanacağının söylenmesiyle derse odaklanamamanın psikolojik bir açıklaması olabileceğini düşünmüş müydünüz? Evet, yanlış anlamadınız. Diziyi en heyecanlı bitirerek zihnimizi manipüle ediyorlar. Tüm bu sık yaşanan ilginç durumların psikolojideki karşılığı Zeigarnik etkisi. Gelin, Zeigarnik etkisinin ve zihnimizin derinlerine inelim.
Zeigarnik Etkisi Nasıl Keşfedildi?
Zeigarnik etkisi, deneysel psikopatolojinin ayrı bir disiplin olarak kurulmasına katkıda bulunan Litvanyalı-Sovyet bir psikolog ve psikiyatrist olan Bluma Zeigarnik tarafından yapılan bir gözlem sonucu bulunmuştur. Bluma Zeigarnik’in “Yarım kalmış, kesintiye uğramış işler tamamlanmışlardan daha kolay ve net hatırlanır” diyerek açıkladığı Zeigarnik etkisinin keşfediliş hikâyesi de tanımı kadar ilginç.
Bluma Zeigarnik, 1927’de hafıza işlemesi üzerindeki kesintisinin etkisini gözlemledi. Doktorasını yapan Zeigarnik, Profesörü Kurt Lewin ve diğer psikolog arkadaşlarıyla yemek yemek için üniversitenin restoranına gider. Siparişleri tek bir garsonun alıp siparişleri hiçbir şekilde kaydetmemesi Lewin’in dikkatinden kaçmaz. Zeigarnik’e garsonların hesabı ödenmeyen siparişlerin ayrıntılarını ödenmiş olanlardan daha iyi hatırladığını fark ettiğini söyler.
Lewin, daha sonradan garsonu bulup ona çok sayıda siparişi nasıl aklında tutabildiğini sorar. Psikolog grubunu hatırlamadığını belirten garson, siparişleri zihnine yazıp teslim ettikten sonra zihninden sildiğini söyler. Lewin Zeigarnik’e garsonların siparişleri sadece servis süresince hatırladıklarını ve servisi tamamladıktan sonra tamamen unuttuklarını söyler. Böylece Zeigarnik, tamamlanmayan işlerin bellekte farklı şekilde konumlanıp konumlanmadığını merak eder.
Zeigarnik ve Lewin, konuyla ilgili yaptıkları çalışmaların sonucunda yarım kalmış işlerin zihni meşgul etmeye devam ettiği kanısına varır. Zeigarnik bu konuyla ilgili deney yapmaya başlar. Zeigarnik, deneklere belli renkteki boncukları kendilerine verilen sırada dizlemelerini ister; fakat dizme işleminin bir kısmında müdahale ederek yarım bıraktırır. Aradan belli bir zaman geçtikten sonra deneklere hangi dizimin akıllarında kaldığını sorar. Aldığı yanıt şudur: Yarım bıraktırılan dizimler. Zeigarnik bulgularını “Bitmiş ve Bitmemiş Görevler” başlığı altında yayımladı.
Zeigarnik etkisini desteklemek için, bağımsız bilim insanları da araştırmalar yapmıştır. Rusya ve Kafkasya bölgesindeki çalışmaları ile tanınan İngiliz gezgin, yazar ve gazeteci John F. Baddeley, 1960’larda katılımcıların bir dizi anagramı çözmelerine dayanan bir bellek araştırması yapmıştır. Deneyde, katılımcıların bitiremedikleri anagramların cevaplarını verip hatırladıkları kelimeleri söylemelerini istemiştir. Katılımcılar tamamlayamadıkları anagramların kelimelerini başarıyla tamamladıklarına göre daha iyi hatırladığını belirtmiştir.
Kenneth McGraw ve Jirina Fiala da 1982 yılında bir çalışma yapmış ve katılımcılara uzamsal bir muhakeme görevi vermiş, görevi tamamlamalarına izin vermeden yarıda kesmiştir. Katılımcıların %85’i, deneyin ardından görevlere devam edip bitirmek istediklerini söylemiştir.
Zeigarnik Etkisi Uygulamaları
Zeigarnik etkisi, birçok alanda kullanılmaktadır. Endüstri bakımından uygulamalarda farklılık olsa da temelde hedefler şöyledir: Bir olaya dikkati çekmek, olayı erteleyerek veya durdurarak bilişsel gerilim yaratmak, karara geri dönüş sağlamak. Zeigarnik konsepti özellikle şu alanlarda karşımıza çıkar:
- Film endüstrisi: Fragman
- Haber endüstrisi: Efsanevi başlıklar
- Oyun endüstrisi: Çoklu ve birbiriyle ilişkili görevler
- E-ticaret endüstrisi: Tıklama teşvik eden reklamlar
- Eğitim endüstrisi: Pomodoro tekniği
Zeigarnik deneyi şunu ortaya koymaktadır: Geçmişte planladığımız halde gerçekleştiremediğimiz bulgularını “Bitmiş ve Bitmemiş Görevler” başlığı altında ‘keşke’ şeklinde döner. Dolayısıyla Zeigarnik etkisi nedir sorusunu keşke dediklerimizin zihnimizi kurcalaması veya bir çeşit zihin muhasebesi şeklinde yanıtlayabiliriz. Zeigarnik etkisinin faydalarından iş ve eğitim hayatında faydalanabiliriz; fakat pişmanlık duygusu stres olarak geri döner ve hem psikolojik hem fiziksel olarak olumsuz sonuçlara neden olabilir.
Zeigarnik Etkisi ile ilgili videolar
