12 Eylül Darbesi, Orgeneral Kenan Evren’in liderliğinde 12 Eylül 1980 günü gerçekleşen bir darbedir. Bu darbe, Türk Silahlı Kuvvetleri’nin ülkenin yönetimine müdahale ettiği bir dönemin sonucunda meydana gelmiştir. 1980 yılında gerçekleşen bu darbenin ardından, hükümetin görevden alındı ve Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin ile siyasi partilerin faaliyetlerine son verildi.
Orgeneral Kenan Evren’in liderliğindeki Milli Güvenlik Konseyi, Kara Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Nurettin Ersin, Hava Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Tahsin Şahinkaya, Deniz Kuvvetleri Komutanı Oramiral Nejat Tümer ve Jandarma Genel Komutanı Orgeneral Sedat Celasun’un da içinde bulunduğu bir heyetten oluşmaktadır. Konsey, radyo üzerinden yayınlanan ilk bildiride şu ifadelere yer vermiştir:
İç Hizmet Kanunu’nun sağladığı yetkiyi kullanarak, Türkiye Cumhuriyeti’ni koruma ve güvence altına alma görevini, yüce Türk Milleti adına emir ve komuta zinciri içinde yerine getirme kararı alınmış ve ülkenin yönetimine tam anlamıyla el konulmuştur.
12 Eylül tarihli 2 numaralı bildiri ile ülke genelinde 13 sıkıyönetim bölgesine 13 general sıkıyönetim komutanı olarak atanmıştır. Ayrıca, 7 numaralı bildiri ile siyasi partilerin faaliyetlerinin yasaklandığı ve Türk Hava Kurumu, Çocuk Esirgeme Kurumu ve Kızılay dışındaki derneklerin faaliyetlerinin de durdurulduğu bildirilmiştir.
Emniyet Genel Müdürlüğü ve Jandarma Genel Komutanlığı gibi polis teşkilatları, darbe gününde Jandarma Genel Komutanlığının emrine verilmiştir. Aynı gün, Emniyet ve MİT üst düzey yöneticileri Genelkurmay Başkanlığı’na davet edilmiş ve TRT ile PTT Genel Müdürleri de dahil olmak üzere bu kişiler tecrit altına alınmışlardır.
20 Eylül 1980 günü Kenan Evren, eski Deniz Kuvvetleri Komutanı Bülend Ulus’u başbakan olarak atamış ve 21 Eylül’de Ulus’un sunduğu bakanlar kurulu listesi Milli Güvenlik Konseyi tarafından onaylanmıştır.
Liderler Uzun Ada ve Hamzakoy’e Götürüldü
Darbenin ilan edildiği gece saat 03.00’ten sonra, aynı gün sabah saat 5.30’da Süleyman Demirel, Bülent Ecevit ve Necmettin Erbakan’a, Genelkurmay Başkanı Kenan Evren tarafından tebliğler gönderildi.
Tebliğlerin tamamında şu ifade yer almaktadır: “TSK yönetime el koymuştur. Hükümetiniz feshedilmiş, parlamento üyeliğiniz düşmüştür. Talimatı getiren subayın ikazlarına uyunuz.” Aynı zamanda, Bülent Ecevit ve Süleyman Demirel Gelibolu’da yer alan Hamzakoy’a, Necmettin Erbakan ise İzmir’de yer alan Uzun Ada’ya sürüldü.
Bülent Ecevit ve Süleyman Demirel, eşleri ve çocukları ile beraber aynı uçakla Hamzakoy’a götürüldü. Burada yaklaşık bir ay boyunca, 11 Ekim 1980 tarihine kadar konakladılar. Aynı gün içerisinde Necmettin Erbakan ise uçakla Uzun Ada’ya sevk edildi. Ancak Alparslan Türkeş evinde bulunamadığı için Milli Güvenlik Konseyi, 13 Eylül’de yayınladığı bir bildiri ile teslim olmaması durumunda suçlu sayılacağını bildirdi. Bu uyarı üzerine 14 Eylül’de Ankara Merkez Komutanlığı’na teslim oldu ve ardından Uzun Ada’ya gönderildi.
İdamlar ve Diğer Cezalar
- Darbenin ardından devlet yöneticilerinin talimatıyla anarşist ilan edilen 1 milyon 683 bin kişi, gözetim altına alındı.
- Devlet Güvenlik Mahkemesi’nde 210 bin dava açıldı ve 230 bin kişi yargılandı.
- 7 bin kişinin idam cezası talep edildi. Bu kişilerin 517 tanesine idam cezası verildi. İdam cezası alanların yarısı asıldı. Bunların içinde 26 siyasi suçlu, 23 adli suçlu ve 1 Asala terör örgütü militanı bulunuyordu. İdam talebi olan 259 kişinin dosyası ise Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne gönderildi.
- Türk Ceza Kanunu’nun 141, 142 ve 163. maddelerine göre 71 bin kişi yargılandı.
- Örgüt üyeliği suçlamasıyla ise 98 bin 404 kişi mahkemeye çıkarıldı.
- Toplamda 388 bin kişiye pasaport verilmedi.
- 30 binden fazla insan, tehlikeli oldukları gerekçesi ile işten çıkarıldı.
- Ayrıca, 14 bin kişi vatandaşlıktan çıkarıldı ve 30 bin kişi siyasi mülteci olarak yurtdışına gitti.
- Bu dönemde 300 kişinin şüpheli bir şekilde öldüğü kayıtlara geçti. Bunun içinde ise 171 kişinin işkence sonucu yaşamını yitirdiği resmi belgelere yansıdı.
- 937 film, sakıncalı bulunduğu gerekçesiyle yasaklandı ve yayından kaldırıldı
- Toplamda 23 bin 677 derneğin faaliyetlerine son verildi.
- 3 bin 854 öğretmen, 120 üniversite öğretim üyesi ve 47 hâkim işten çıkarıldı.
- Bu süre zarfında 400 gazeteci için toplamda 4 bin yıl hapis cezası talep edildi ve gazetecilere 3 bin 315 yıl 6 ay hapis cezası verildi. 31 gazeteci cezaevine gönderildi. 300 gazeteci saldırıya uğradı ve korkutucu bir şekilde 3 gazeteci silahla öldürüldü.
31 Yıl Sonra Sorumlular Yargılanmaya Başlandı
12 Eylül 2010 günü yapılan referandumda %58 oranında “evet” oyu çıktı.13 Eylül 2010 sabahından itibaren 12 Eylül’ün sorumluları hakkında suç duyuruları art arda yapılmaya başlandı. Referandum sonucunda 12 Eylül 1980 darbesinin mağdurlarının, değiştirilen yasalar çerçevesinde ilgili kişilere karşı dava açma hakkı kazanmasıyla başladı.
Bu nedenle, referandumun ilk gününden itibaren binlerce suç duyurusu savcılığa ulaştı. Bu suç duyuruları toplandı ve sonucunda Ankara Cumhuriyet Başsavcılığı, 7 Nisan 2011’de tarih boyunca açılan ilk soruşturmayı başlattı. Darbenin üzerinden tam 31 yıl geçmişken böylesi bir soruşturmanın başlatılması önemli bir gelişmeydi.
Mahkeme sonucunda Kenan Evren ve Tahsin Şahinkaya, 765 sayılı Türk Ceza Kanunu’nun “Devlet kuvvetleri aleyhine suçlar” başlıklı 146. maddesi uyarınca ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına mahkum edildi. Eski Hava Kuvvetleri Komutanı emekli Orgeneral Tahsin Şahinkaya, Kenan Evren’den iki ay sonra, 90 yaşında hayatını kaybedince Yargıtay aşamasındaki dava düştü.
12 Eylül Darbesi İle İlgili Videolar
